Maddi tazminat nedir, şartları nelerdir? Manevi tazminat nedir, şartları nelerdir? Maddi ve manevi tazminat davasında dikkat edilmesi gerekenler nelerdir? Bu yazımızda bu sorular cevap bulacaktır.
Haksız Fiil Nedeniyle Maddi ve Manevi Tazminat nedir?
Haksız fiil nedir?
Haksız fiil, kusurlu ve hukuka aykırı her türlü davranıştır. Prensip olarak, başka bir kişinin haklarının ihlaline kusurlu olarak neden olmaktır.
Haksız fiil, bir kişinin bir başka kişiye karşı yasal bir yükümlülüğü ihlal etmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Bu yükümlülük, örneğin bir kişinin güvenliğini veya mal varlığını korumak gibi çeşitli şekillerde zuhur edebilmektedir. Örneğin, bir kişi araba kullanırken trafik kurallarını ihlal eder ve bir başka araca çarparak bir kişinin yaralanmasına neden olursa, bu bir haksız fiil oluşturmaktadır. Özetle kanunların kişiye aktif ya da pasif olarak yüklediği yükümlülüklerin ve ahlaki değerlerin aksi her türlü davranış haksız fiil kapsamına girmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nun 49-76 maddeleri arasında düzenlenmektedir:
“MADDE 49- Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür.
Zarar verici fiili yasaklayan bir hukuk kuralı bulunmasa bile, ahlaka aykırı bir fiille başkasına kasten zarar veren de bu zararı gidermekle yükümlüdür.”
Haksız fiil sorumluluğunun unsurları
Haksız fiilin 4 unsuru bulunmaktadır:
- Hukuka aykırı fiil
Hukuka aykırı fiil hukukun düzenlediği ve kişilere yüklediği sorumlulukların aksi fiillerdir. Kişiler belirli yükümlülüklerin icra edilmesinden ya da edilmemesinden dolayı karşı tarafta belirli zararların doğmasına sebep olabilmektedir. Örneğin Türk Ceza Kanunu’nda sayılan bir fiilin icrası, doktorun özen yükümlülüğünü yerine getirmemesi veya trafik kurallarına uyulmamasından dolayı doğan zararların hepsi hukuka aykırı fiillerdir.
Önemli not: Hukuka aykırı fiilin hukuk düzeninde korunmayan bir fiil olması esastır. Yani icra edilen fiilin meşru bir yanı bulunmamalıdır. Örneğin hukukta yer edinen cezanın infazı kanunun cevaz verdiği şekilde infaz edilirse bu fiil hukuka aykırı olmamaktadır zira cezanın infazı hukuk düzeninde yer edinen meşru bir eylemdir. Kişi özgürlük hakkının haksız fiil ile baltalandığından bahisle hak iddia edemez. Haksız fiilin doğması için hukukta yer alan fiilin hukuka aykırı şekilde icra edilmesi gerekmektedir.
Bazı durumlar eylemler, Türk Borçlar Kanunu’nun 63. ve 64. maddesi uyarınca hukuka aykırı fiil olarak değerlendirilmemektedir:
- Rıza: Kanunun izin verdiği haller kapsamında haksız fiile rıza gösterilmesi halinde haksız fiil sorumluluğu ortadan kalkmaktadır:
“MADDE 52- Zarar gören, zararı doğuran fiile razı olmuş veya zararın doğmasında ya da artmasında etkili olmuş yahut tazminat yükümlüsünün durumunu ağırlaştırmış ise hâkim, tazminatı indirebilir veya tamamen kaldırabilir.”
- Kamu hukukuna dayanan yetki: Kamu hukuku kaynaklı fiiller haksız fiil sorumluluğunu doğurmamaktadır.
- Özel hukukun verdiği cevaz: Her ne kadar fiil karşı tarafın maddi ve manevi zararını doğursa da özel hukuktan kaynaklanan bu fiiller meşruiyet kazandığından dolayı haksız fiil sorumluluğunu doğurmamaktadır.
- Üstün kamusal yarar ve özel yarar
- Meşru savunma
- Zarar
Haksız fiil sorumluluğunun özel hukukta tazmini için sadece hukuka aykırı fiilin icrası değil, zararın da doğmuş olması gerekmektedir. Burada mütecavizin maddi veya manevi her türlü zararından söz edilebilmektedir. Maddi zarar genellikle mütecavizin malvarlığında gelen aktif ve pasif eksilmeyken manevi zarar kişinin azap, üzüntü ve elemidir. Hukuk düzeni her iki zararı da korumaktadır.
Önemle belirtmekte fayda var ki zararı ispatla yükümlü kişi zararı görendir:
MADDE 50- Zarar gören, zararını ve zarar verenin kusurunu ispat yükü altındadır.
Türk Borçlar Kanunu’nun 53. ve 54. maddelerinde özel zararlar düzenlenmiştir:
IV. Özel durumlar
1. Ölüm ve bedensel zarar
a. Ölüm
MADDE 53- Ölüm hâlinde uğranılan zararlar özellikle şunlardır:
- Cenaze giderleri.
- Ölüm hemen gerçekleşmemişse tedavi giderleri ile çalışma gücünün azalmasından ya da yitirilmesinden doğan kayıplar.
- Ölenin desteğinden yoksun kalan kişilerin bu sebeple uğradıkları kayıplar.
b. Bedensel zarar
MADDE 54- Bedensel zararlar özellikle şunlardır:
- Tedavi giderleri.
- Kazanç kaybı.
- Çalışma gücünün azalmasından ya da yitirilmesinden doğan kayıplar.
- Ekonomik geleceğin sarsılmasından doğan kayıplar.
Özellikle iş ve trafik kazalarından doğan uyuşmazlıklarda uygulama alanı bulan bu iki madde uyarınca ölüm ve bedensel zararların mevcudiyeti halinde zararların hangi kalemlerden tazmin edileceği kanunda açıkça belirtilmiştir.
- İlliyet bağı
Fiil ile zararın arasında bir sebep-sonuç ilişkisinin mevcudiyeti haksız fiil sorumluluğuna vücut verecektir. Kişinin hukuka aykırı fiili sonucunda karşı tarafta oluşan zararın meydana gelmesi gerekmektedir. Yani zarar ile fiil arasında bir sebep-sonuç ilişkisi olmalıdır. Yine bu illiyet bağını kanıtlamakla mükellef taraf davacı yani zarar görendir.
- Kusur
Kusur, kişinin hukuka aykırı fiili gerçekleştirme iradesidir. Esasen haksız fiil gerçek dünyada sonuç doğuran somut bir olguyken kusur bu haksız fiili gerçekleştirme iradesini amaç edinen soyut bir olgudur. Yani zarar verenin bu haksız fiili yapmayı istemesi ve eylemlerini bu yönde gerçekleştirmesidir. Pek tabi kişi sadece aktif bir davranışla değil, pasif olarak sorumluluktan kaçınma saikiyle ve iradesiyle de haksız fiili gerçekleştirme amacına ulaşarak yine kusurlu sayılabilmektedir. Zarar veren bu kusurlu davranışını kasten veya ihmalen gerçekleştirebilir. Esas olan haksız fiili gerçekleştirme iradesidir.
Haksız fiilden kaynaklanan tazminat davası nedir?
Genel olarak hukuk düzeninde zarar veren bu zararın tazmini ile yükümlüdür. Türk Borçlar Kanunu’nun 49. maddesi haksız fiilin tazmini hakkında bir bilgi vermektedir. Bu bağlamda haksız fiil nedeniyle kimseye zarar veren bu zararı tazminle yükümlüdür. Zarar gören maddi ve manevi tazminat davası açarak bu zararın tazminini isteyebilmektedir.
MADDE 49- Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür.
Zarar verici fiili yasaklayan bir hukuk kuralı bulunmasa bile, ahlaka aykırı bir fiille başkasına kasten zarar veren de bu zararı gidermekle yükümlüdür.
Önemli not: Haksız fiili yasaklayan bir hukuk kuralı olmasa dahi ahlaka aykırı bir fiille bir kimseye zarar verilmesi de tazmini gerektirir. Hakim örf ve adet hukuku kurallarına göre bu tazminin zarar görene ödenmesine karar verir.
Türk Borçlar Kanunu’nun 51. maddesi tazminatın belirlenmesini hükme bağlamıştır. Bu bağlamda hakim tazminatın kapsamını ve ödenme biçimini, durumun gereğini ve özellikle kusurun ağırlığını göz önüne alarak belirlemektedir.
“MADDE 51- Hâkim, tazminatın kapsamını ve ödenme biçimini, durumun gereğini ve özellikle kusurun ağırlığını göz önüne alarak belirler. Tazminatın irat biçiminde ödenmesine hükmedilirse, borçlu güvence göstermekle yükümlüdür”
Türk Borçlar Kanunu’nun 56. maddesi manevi tazminatı düzenlemektedir. Manevi zarar, haksız fiilin sebebiyle zarar görenin üzerinde doğan acı, üzüntü ve elemdir. Hakim, haksız fiil sebebiyle bir kimsenin bedensel bütünlüğünün zedelenmesi halinde manevi tazminat ödenmesine karar verir.
MADDE 56- Hâkim, bir kimsenin bedensel bütünlüğünün zedelenmesi durumunda, olayın özelliklerini göz önünde tutarak, zarar görene uygun bir miktar paranın manevi tazminat olarak ödenmesine karar verebilir.
Ağır bedensel zarar veya ölüm hâlinde, zarar görenin veya ölenin yakınlarına da manevi tazminat olarak uygun bir miktar paranın ödenmesine karar verilebilir
Haksız fiil halinde neler talep edilebilir?
Haksız fiil halinde kişi uğradığı maddi ve manevi her türlü zararı mahkemeden talep edebilmektedir.
Haksız fiil bir suç mudur?
Bİr fiilin suç olabilmesi için kanuni olarak düzenlenmiş olması gerekmektedir. Bu nedenle fiilin haksız fiil olabilmesi için suç olması zaruri olmayıp, bir fiil hem suç hem de haksız fiil olabilmektedir.
Haksız fiil nedeniyle tazminatta zamanaşımı
Haksız fiil sebebiyle tazminat davası açılması için zamanaşımı süresi 2 yıldır. Zarar gören, fiili ya da zarar vereni öğrendiği tarihten itibaren 2 yıl içerisinde tazminat davasını açmalıdır. Dava açma hakkı haksız fiilin öğrenilmesinden itibaren her halde 10 yıldır.
Haksız fiil nedeniyle tazminat davalarında yetkili mahkeme
Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 16. maddesi uyarınca haksız fiilden doğan maddi ve manevi tazminat davalarında, haksız fiilin işlendiği veya zararın meydana geldiği yahut gelme ihtimalinin bulunduğu yer ya da zarar görenin yerleşim yeri mahkemesi de yetkilidir.
Haksız fiil nedeniyle tazminat davalarında görevli mahkeme
Haksız fiil nedeniyle maddi ve manevi tazminat davalarında genel görevli mahkeme hukuk mahkemeleri görevlidir. Şahıs ve malvarlığına ilişkin davalarda görevli mahkeme asliye hukuk mahkemesiyken bazı kanunlar uyarınca haksız fiil davaları iş, tüketici ya da ticaret mahkemelerinde açılabilmektedir.